Mađarska

Mađarska je država u Srednjoj Evropi. Mađarska se graniči sa Slovačkom, Ukrajinom, Rumunijom, Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom i Austrijom. Zvanično ime države je Republika Mađarska. Zvanični jezik države je mađarski.

Budimpešta, glavni grad – 3D mapa

Današnja teritorija Mađarske je u starom veku bila deo rimske provincije Panonije. U 4. veku su je naselili Huni pod vođstvom Atile, biča Božijeg. Potom ovo područje naseljavaju germanska plemena. Nakon njih dolaze Avarii Sloveni. Ugri, današnji Mađari, Panoniju su naselili krajem IX veka. Srpski naziv za Ugre je Mađari od mađarske reči za njihovu naciju.

Mađarska trenutačno ima jak gospodarski rast kako bi se uhvatio korak s Europskom Unijom. Privatni sektor pokriva više od 80% BDP-a.

Strano vlasništvo i strane investicije u mađarske firme su česta pojava, pa izravne strane investicije ukupno čine više od 23 milijarda dolara od 1989. godine.

Mađarske je zemlja sa izuzetno bogatim nasleđem narodnih običaja. Kultura folklora nije sačuvana samo u muzejima – tradicija živi i prenosi se u mnogim malim selima širom zemlje. Ta kultura se pre svega održava u lokalnim zajednicama, ali monogi današnji, urbani žitelji gradova čine stvari koje vas na prvi pogled mogu iznenaditi!

Međutim, nisu samo arhitektura i predmeti iz prošlosti oni koji ukazuju na ono, da ko smi mi zaista – postoji i niz narodnih običaja, koji se i danas poštuju i održavaju.

Tokom Uskršnjih praznika, momci polivaju devojke parfemima i recituju im smešne pesmice pisane samo za te događaje. Prema tradiciji, devojke koje nisu polivene vodom tokom uskrsa, će uvenuti, a momci to baš i ne smeju dozvoliti. 

 U starim vremenima, pilovalo se kantom hladne vode. 

Ravnice Panonske nizije pokrivaju veći deo Mađarske. Najvažnije regije u Panonskoj niziji su Mala mađarska ravnica i Velika mađarska ravnica. Najviša tačka je 183 metra. Najviši vrhovi nalaze se na Karpatima na severu uz granicu sa Slovačkom kao Severne mađarske planine.  Mađarska ima 10 nacionalnihparkova, 145 rezervata prirode i 35 zaštićenih predela.

Položaj

Države sa kojima se Mađarska graniči su: Slovačka, Ukrajina, Rumunija, Srbija, Hrvatska, Slovenija i Austrija. Površina države iznosi 93.011,4±0,01 km². Mađarska se nalazi između 45° i 49° severne geografske širine, i 16° i 23° istočne geografske dužine.

Geologija i reljef

Ravnice Panonske nizije pokrivaju veći deo Mađarske. Najvažnije regije u Panonskoj niziji su Mala mađarska ravnica i Velika mađarska ravnica. Najviša tačka je 183 metra.

 

Prekodunavska Mađarska je brdovitiji predeo na zapadu od obronaka Alpa u oblasti Alpokalja (Alpska stopala) preko centralne zone Prekodunavskih planina i Mečeka do Vilanj planina na jugu. Najviša tačka ove oblasti je „Írott-kő“ visine 882 metra.

Najviši vrhovi nalaze se na Karpatima na severu uz granicu sa Slovačkom kao Severne mađarske planine (najviši vrh: Kekeš, 1014 m).

Vode

Mađarsku deli po pola Dunav (Duna); druge velike reke su Tisa (Tisza) i Drava (Dráva), dok na zapadu zemlje leži veliko jezero Balaton. Osim toga, Mađarska ima najveće termalno jezero na svetu, jezero Heviz.

 

 

Klima

Klima je kontinentalna, sa hladnim i vlažnim zimama i toplim letima, a relativna izolacija karpatskog basena ponekad izaziva suše. Prosečna godišnja temperatura je 9,7 °C. Najviša izmerena temperatura je 41,9 °C u Kiškunhalašu20. jula 2007. a najniža −35 °C u Miškolcu 16. februara 1940. Prosečna najviša temperatura leti je od 23 °C do 28 °C a prosečna najniša zimska temperatura je od −3 °C do −7 °C. Prosečne godišnje padavine iznose 600 mm. Oblast oko Pečuja se ponekad svrstava u Sredozemnu klimu ali je ova oblast tek neznatno toplija od ostatka zemlje i u njoj takođe zimi pada sneg.

Nacionalni parkovi

U Mađarskoj postoji 10 nacionalnih parkova. Nacionalni parkovi Agtelek i Hortobađ se nalaze na spisku Svetske baštine

Pre doseljavanja Mađara

Današnja teritorija Mađarske je od 9. godine. p. n. e. do kraja 4. veka bila deo rimske provincije Panonije. U 4. veku su je naselili Huni pod vođstvom Atile, biča Božijeg. Potom ovo područje naseljavaju germanska plemena. Nakon njih dolaze Avari i Sloveni.

Prapostojbina Mađara

Mađarska prapostojbina (Magyar Őshaza), je teorijska prapostojbina Mađara. Neki veruju da je bila smeštena istočno od Urala, dok je neki stavljaju na zapadnu stranu. Najpouzdaniji izvori je stavljaju na mesto današnjeg autonomnog okruga Hantija-Mansija, Ruske Federacije. Odatle su proto-Mađari se preselili južno, na teritorije zvane Magna Hungarija.

Naziv Magna Hungarija  (lat. Magna Hungaria), prvi put se spominje u spisima dominikanskog Fratra Julijana iz 1235. godine. To je lokacija gde su se naselili proto-Mađari i smeštena je na zapadnoj strani planine Ural, u regiji danas poznatoj po imenu Baškortostan, što je autonomna oblast u Rusiji. Mađari su se odatle pomerali ka jugozapadu u naselili Levediju i Etelkez, pre nego što su definitivno se nastanili na današnje prostore. Ostatak proto-Mađara je ostao i osnovao Paskatir u regiji današnjeg Baškotorstana.

Oko 833. godine, mađarska plemena su živela u takozvanoj Magna Hungarije koja je bila smeštena u okolini Urala i Levediji koja je bila egzistirala između reka Don i Dnjepar, i bila su u direktnom dodiru sa velikim carstvom Hazara.

Mađari su, u vremenskom periodu od 850. do 860. godine, iz svoje domovine Levedije bili potisnuti od strane Pečenjeza i prešli su na nove prostore koje su nazvali Etelkez (Etelköz). Mađari su stigli do Dunava negde oko 880. godine. Svoje latinsko ime Ugari po mnogim izvorima Mađari su dobili u ovom periodu. Po jednoj teoriji ime Ugari je poteklo od turske reči On-Oghur što bi značilo deset plemena, koji se odnosio na sedam mađarskih i tri kabarska plemena. Takođe je i ime Utiguri Onoghur mogući izvor.

Mađarske hronike, tradicija i istoričari, mađarsko poreklo i identitet vezuju za plemena koja su došla u Karpatski basen u nekoliko talasa. Početak je vezan za Hune, koji su pozvani od strane Rimljana 361. Nastavljeni su sa Sekeljima, koji tvrde da su potomci Huna. Posle 586. dolaze Avari i na kraju 895. Mađari sa Arpadom na čelu.

Kao deo mađarske nacije računaju se i pripadnici članova naroda starosedelaca u Panonskoj niziji i članovi nekih drugih grupe naroda koji su kasnije došli i utopili se među etničke Mađare, kao što su: Jasi, Kumani, Sasi, Švabe, Slovaci, Ukrajinci, Srbi, Hrvati, Bugari i tako dalje.

Srednjovekovna Ugarska

Kruna Svetog Stefana

Mađari su Panoniju naselili 896, pod vođstvom Arpada. Mađari su 1001. primili hrišćanstvo, a Sveti Stefan Mađarski se krunisao za kralja. Ugarskom su vladali Arpadovići od 1001. do 1301, nakon čega pada pod strani uticaj.

Kraljevina Ugarska je zauzimala prostore današnje Mađarske, današnje Slovačke, pa sve do Transilvanije (Erdelja) u današnjoj Rumuniji, Karpatske Rutenije, Vojvodine (današnje severne Srbije), i još neke manje teritorije. Pored ovoga u koegzistenciji sa centralnim ugarskim kraljevstvom u personalnoj uniji su bile i Hrvatska i Slavonija, koje Austrougarskom nagodbom ulaze u sastav ugarskog dela carstva. Sve ove teritorije zajedno sa Kraljevinom Ugarskom su nosile zajednički naziv Zemlje krune Svetog Stefana i to od 1102. do 1918. godine.

Prvi vladari ugarskog kraljevstva su bili iz dinastije Arpadovića. U ranom 14. veku, ova dinastija je bila zamenjena sa Anžujskom dinastijom, a kasnije sa Jageloncima i takođe u raznim periodima sa nedinastičkim, nenaslednim, vladarima Žigmundom Luksemburškim i Matijom Korvinom.

Slabljenje i pad Ugarske

Glavni članak: Istorija Mađarske u Osmanskom carstvu

U Mohačkoj bici 1526. Mađarska je pretrpela poraz od strane Turaka i prestala da postoji kao nezavisna država. Posle ove bitke, jedan deo Mađarske pada pod vlast Osmanskog carstva, drugi ulazi u sastav Habzburške monarhije, dok treći (Transilvanija) postaje polunezavisna država pod vrhovnom vlašću Osmanskog carstva.

U okviru Habzburške monarhije

Glavni članak: Habzburška Ugarska

Krajem 17. veka, Habzburška monarhija zaposeda Transilvaniju i otomanske teritorije u Panonskoj niziji, tako da svi Mađari dolaze pod vlast Habzburga. U periodu reformacije, Mađari prilaze luteranstvu i kalvinizmu.

Mađari su 1848. godine podigli revoluciju protiv Habzburga, zahtevajući nacionalna prava. Ono što su Mađari tražili od Habzburga, nisu hteli da daju nemađarskom stanovništvu tadašnje Ugarske, što je jedan od razloga što su pripadnici ostalih narodnosti tadašnje Ugarske – Srbi, Hrvati, Slovaci i Rumuni, stali na stranu Habzburgovaca. Mađari su izgubili rat, a samim tim nisu ni ostvarili svoja nacionalna prava.

Austrougarska

Glavni članak: Austrougarska

Posle 1860. godine, Habzburška politika prema Mađarima se menja, tako da je 1867. godine Habzburška monarhija transformisana u Austrougarsku, u kojoj je Ugarska dobila veliki stepen autonomije. Granica između Austrije i Ugarske je išla rekom Lajtom. 8. juna 1867. Franc Jozef je krunisan u Budimu krunom Svetog Stefana. Budim je postala njegova rezidencija kao kralja Ugarske. Kraljica Elizabeta (Erzsébet királyné) je naročito mnogo vremena provodila u Budimu sa ugarskom aristokratijom.

Mađarska u 20. veku

Ovaj ugovor je ostao punovažan sve do raspada monarhije 1918. godine, kada se posle Prvog svetskog rata i poraza Centralnih sila, Ugarska Kraljevina raspala, Na centralnom području nekadašnje kraljevine formirana je Mađarska Demokratska Republika, a ostali delovi bivše kraljevine su pripali nacionalnim državama nemađarskih naroda, koji su naseljavali Ugarsku kraljevinu. Poslednji monarh Austrougarske, Karlo I, krunisan je 1916. u Budimpešti kao Karlo IV, kralj Ugarske. Napustio je presto 13. novembra 1918. i otišao u Švajcarsku.

72% teritorije koja je činila Kraljevinu Ugarsku u Austrougarskoj pripalo postojećim susednim zemljama Austriji i Rumuniji i novoformiranim državama Čehoslovačkoj i Kraljevini Jugoslaviji. Novoformiranoj Poljskoj pripao je Čarni Dunajec na Karpatima (deo nekadašlje županije Arva), a grad (županija) Fiume (Rijeka) pripala je 1924. godine Italiji. Nove granice su ozvaničene i ratifikovane 1920. godine Trijanonskim sporazumom, ostavljajući oko 3,5 miliona etničkih Mađara van matice. Ovo je bilo uređeno u skladu sa sporazumom poznatim kao 14 tačaka američkog predsednika Vudroa Vilsona. Nakon kratkotrajnih Mađarske Demokratske Republike, Mađarske Sovjetske Republike i Srpsko-mađarske republike Baranja-Baja nastupa period Kraljevine Mađarske od 1920. do 1946.

Posledice bitke za oslobođenje Budimpešte

U Drugom svetskom ratu (1939—1945), Mađarska je bila na strani Trojnog saveza. Pod komandom regenta Mikloša Hortija učestvovala je u razbijanju Jugoslavije 1941. godine zbog čega se tadašnji premijer Pal Teleki ubio, posle čega su mađarske trupe okupirale Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje. Odredi stranke Strelasti krstovi učestvovali su u mnogim zločinima nad Srbima na okupiranim teritorijama posebno u toku Novosadske racije.

Narodna Republika Mađarska je u periodu 1945—1989. bila pod sovjetskim uticajem. Bila je članica Varšavskog ugovora. Do antikomunističke i antisovjetske pobune je došlo 1956. pod vođstvom Imre Nađa ali je ona ugušena a Mađarskom je vladao Janoš Kadar do sloma komunizma. Država je 1989. nakon revolucije izvršila tranziciju u demokratski višepartijski sistem i prešla na kapitalističko uređenje slobodnog tržišta i promenila ime u Republika Mađarska.

Mađarska je članica Evropske unije od 1. maja 2004. godine.

Stupanjem na snagu novog Ustava 1. januara 2012, ime države se promenilo iz Republika Mađarska (mađ. Magyar Köztársaság) u Mađarska (mađ. Magyarország).

Stanovništvo

Glavni članak: Demografija Mađarske

Prema popisu iz 2011. u Mađarskoj živi 9.937.628 stanovnika. Od toga Mađari čine 83,7%, Romi (3,1 %), Nemci (1,3 %), Slovaci (0,3%), Rumuni (0,2%), Hrvati (0,2%) Srbi (0,1%) i drugi (0,6%). Čak 14,7% odbilo je da se izjasni.

Oko 99% stanovništva govori mađarski, ugrofinski jezik koji nije u srodstvu ni sa jednim susednim jezikom. Zaštićeni manjinski jezici su grčki, nemački, rumunski, slovački, slovenački, srpski i hrvatski jezik.

Intraetničke grupe Mađara su: Sekelji, Paloci, Kumani, Jasi, Jasu i Čango Mađari.

Neke susedne zemlje imaju znatne mađarske manjine, pogotovo Slovačka, Rumunija (u Transilvaniji) i Srbija (u Vojvodini).

Broj stanovnika Mađarske je 9.937.628 (2011).

Veroispovest: rimokatolici (39%), kalvinisti (11,6%), luterani (2,2%), grkokatolici (1,8%), druge religije (1,9%), neizjašnjeni (27,2%) i bez religije (16,7%).

Privreda

Privreda Mađarske je srednje veličine, strukturno, politički i institucionalno otvorena tržišna visokodohodovna ekonomija, deo jedinstvenog tržišta Evropske unije. Privreda Mađarske je prošla kroz period liberalizacije tržišta od početka 90ih kao deo tranzicije iz socijalističke u tržišnu ekonomiju, poput većine ostalih država bivšeg Istočnog bloka. Mađarska je članica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj od 1995, Svetske trgovinske organizacije od 1996, i članica Evropske unije (nakon referenduma gde je ostvarena podrška 83,8 % izašlih glasača) od 2004. Mađarska je prva država u kojoj je otvoreno predstavništvo kineske agencije za promociju investicja.

Privatni sektor čini 80% BDP Mađarske. Strane investicije i vlasništvo firmi je rasprostranjeno, a kumulativne strane investicije iznose više od 70 milijardi dolara. Glavne privredne grane su rudarstvo, metalurgija, proizvodnja građevinskih materijala, prehrambena industrija, tekstilna industrija, hemijska a posebno farmaceutska industrija i proizvodnja automobila. Glavni poljoprivredni proizvodi su pšenica, kukuruz, suncokret, krompir, šećerna repa, kao i mesne prerađevine, od svinjskog, goveđeg i živinskog mesa i mlečni proizvodi.

Valuta Mađarske se zove forinta (znak: Ft; kod: HUF) koja je uvedena 1946. Mađarska kao članica Evropske unije je u obavezi da radi na uvođenju zajedničke valute evra što podrazumeva ispunjavanje mastrihtskih kriterijuma.

U poslednje vreme struktura stranih direktnih investicija je pomerena iz jeftine tekstilne industrije i prehrambene industrije u proizvodnju automobila, obnovljive energije, informacione tehnologije i turizam.

Politika

Zgrada parlamenta u Budimpešti

Predsednika Mađarske (Elnök) bira parlament svakih 5 godina. Predsednik ima malu stvarnu vlast, on predlaže predsednika vlade parlamentu koji ga bira, i ima ulogu glavnokomandujućeg.

Premijer (ministar-predsednik, Miniszterelnök) ima glavnu ulogu u izvršnoj vlasti u skladu sa Ustavom Mađarske. Predsednik vlade bira i smenjuje ministre po sopstvenom nahođenju. Svaki kandidat za ministra mora proći otvoreno ispitivanje pred jednim ili više parlamentarnih odbora, te ga predsednik mora formalno prihvatiti.

Mađarski parlament (državni sabor, Országgyűlés) je jednodoman i ima 199 zastupnika. To najviše državno telo predlaže i odobrava zakone koje predlaže premijer. Stranka mora osvojiti najmanje 5% glasova građana da bi ušla u parlament. Državni izbori za parlament održavaju se svake 4 godine.

Ustavni sud Mađarske (Alkotmánybíróság) je najviše sudsko telo, ima 15 članova i pravo da spreči zakone koje oceni neustavnim (ne odnosi se na zakone usvojene dvotrećinskom većinom).

Ustav Mađarske (osnovno zakon, Alaptörvény) je usvojen 18. aprila 2011, a stupio je na snagu 1. januara 2012. godine. Nasledio je Ustav iz 1949. (detaljno revidiran 1989). U martu 2013. parlament je usvojio set amandmana koji su proširili krug lica ovlašćenih da pokreću postupak pred Ustavnim sudom, ograničili delokrug Ustavnog suda, utvrdili obaveznu starosnu granicu za penzionisanje za sudije i tužioce, utvrdili obavezu studenata da određeni period rade u Mađarskoj kao nadoknadu za školarinu, ograničili predizbornu propagandu na državne medije, kao i naglasili ulogu porodice i dozvolili vlastima da u određenim zonama zabrane boravak beskućnika.

Saobraćaj

Mreža auto-puteva u Mađarskoj

Mađarska se nalazi u središnjem delu Panonske nizije, pa je izrazito ravničarska zemlja, što pogoduje razvoju svih vidova saobraćaja. Druga važna osobina zemlje značajna za saobraćaj je da je Mađarska podunavska zemlja.

Mađarska ima razvijen drumski, železnički, vazdušni i vodeni saobraćaj. Budimpešta, kao prestonica države, do te mere je značajan čvor u državnoj saobraćajnoj mreži, da se kaže da „svi putevi vode do Budimpešte“.

Karta železničke mreže u Mađarskoj

Ukupna dužina železničke mreže u Mađarskoj je 7.606 km (1998. godine), od čega je oko 97% standardne širine koloseka. Elektrificirano je 2.270 km železnice, a dužina pruga sa dvojnim kolosekom je 1.236 km. Ovo govori o razvijenosti železničke mreže i može se reći da svako značajnije mesto u zemlji ima železničku stanicu i vezu železnicom. Glavni železnički čvor je Budimpešta. Budimpešta je takođe jedini grad u Mađarskoj sa gradskom železnicom i sa metro sistemom, jednim od najstarijih u svetu (pogledati: Budimpeštanski metro).

Ukupna dužina drumskih puteva u Mađarskoj je 188.490 km, od čega je sa čvrstom podlogom 81.950 km. Dužina auto-puteva trenutno iznosi 1.013 km (2007. godine), ali se u narednim godinama očekuje brza izgradnja novih deonica.

Današnji državni auto-putevi i oni koji će biti izgrađeni u bliskoj budućnosti povezuju prestonicu Budimpeštu sa obodom zemlje i prestonicama susednih zemalja. Oni se uglavnom pružaju trasama Evropskih koridora, a nose dvoznačne nazive „M+broj“.

Mađarska je kontinentna zemlja i stoga nema pomorskih luka. Od luka u okolnim zemljama najveći značaj za njenu privredu ima luka Rijeka u Hrvatskoj. Sa druge strane, rečni saobraćaj je razvijen i međunarodnog je značaja. Dužina rečnih vodenih puteva u Mađarskoj je 1373 km (1997. godine).

Najvažniji vodeni put u zemlji je reka Dunav, važan panevropski plovni put (Koridor 7) koji povezuje srednju Evropu sa oblašću Crnog mora i Balkana. Važne luke na Dunavu su: Budimpešta, Baja i Dunaujvaroš. Dunav je takođe važna turistička maršuta u Mađarskoj i danas je sve više marina i drugih turističkih sadržaja duž njegovih obala. Pored Dunava plovna je i reka Tisa, a postoje i plovni kanali.

U Mađarskoj postoji 45 zvanično upisanih aerodroma, od kojih je 16 sa čvrstom podlogom. 5 aerodroma u državi ima a IATA kod (IATA Airport Code) i, samim tim, međunarodni značaj.

Najveći i najvažniji aerodrom u zemlji je budimpeštanski Međunarodni aerodrom „Franc List“ (Feriheđ), udaljen 16 km jugoistočno od grada. To je bio i jedini državni aerodrom do 1994. godine. Zbog svog izvarednog položaja ovaj aerodrom je i važan regionalni saobraćajni čvor. Drugi po značaju aerodrom je Međunarodni aerodrom „Šarmelek“, koji je najviše okrenut turizmu na Balatonu. Aerodromi u Đeru, Debrecinu i Pečuju su pred otvaranjem.

Svetska baština

Na spisku Svetske baštine Uneska nalaze se sledeća mesta

• 1987. – Obala Dunava, Budimski dvorac i Andraševa avenija u Budimpešti
• 1987. – Staro selo Holoke i njegova okolina
• 1995. – Kraške pećine Agteleka i Slovačkog krša u Agteleku (sa Slovačkom)
• 1996. – Milenijumska opatija Panonhalma i njena prirodna sredina
• 1999. – Nacionalni park Hortobađ
• 2000. – Ranohrišćanska grobnica u Pečuju
• 2001. – Kulturni pejzaž Nežiderskog jezera (sa Austrijom)
• 2002. – Istorijski i kulturni pejzaž Tokajskih vinograda

Za buduće upise, Mađarska je predložila dvorac u Estergomu, poluostrvo Tihanj na Balatonu, budimske termalne pećine, dvorac i parkove Višegrada, sistem utvrđenja i ušće reke Vah u Dunav u Komoranu, mrežu seoskog arhitektonskog nasleđa, državnu farmu u Mezeheđešu, drvene crkve severnog Karpatskog basena, fosile iz Ipoljtartnoca, predmodernističku arhitekturu Edena Lehnera i granice Rimskog carstva u Mađarskoj.